Đ. Janković
Arheološki prilog utvrđivanju slovenskog porekla Svetog Justinijana Velikog Upravde i izgleda njegove ikone
U jednom „žitiju“ cara Justinijana (527-565), poznatom kao Iustiniani Vita, piše da je bio Sloven, kao i njegov ujak, car Justin Prvi. Iustiniani Vita je spis sačuvan kao nekakav prepričan sažetak izvornog rukopisa, pripisanog Bogumilu, Justinijanovom učitelju. Prevod sa „ilirskog jezika i pisma“ (zapravo srpskog jezika i ćirilice, kako se to vidi iz rukopisa) na latinski jezik, sačinio je biskup Jovan Tomko Marnavić u 17. stoleću, kome je dodao svoje napomene i objašnjenja. Izvornik tog sažetka bilo je Žitije Justinijana od Bogumila, a nalazilo se navodno u nekom manastiru na Svetoj Gori. Zato se nekada smatralo da su carevi Justin Prvi i Justinijan Veliki bili Sloveni. Spis Jovana Marnavića na latinskom jeziku otkrio je u Rimu Đejms Brajs, i objavio ga sa tumačenjima na engleskom jeziku 1887. Rukopis sažeto opisuje mladost potonjeg cara Justinijana, da je rođen u Prizrenu, da mu je Bogumil bio učitelj i duhovnik u vreme početka vojničke karijere. Priređivač sažetka, Jovan Marnavić, u napomeni navodi i drugačije podatke o postojbini Justinijana, od Prokopija i Agatije, kojima nije poznat Prizren. Đ. Brajs je došao do zaključka da carevi Justin Prvi i Justinijan nisu mogli biti Sloveni, i da je sadržaj rukopisa izmišljen. Da bi to dokazao, pozivao se i na arheološke podatke na koje ukazuje rukopis J. Marnavića. Najviše pažnje posvetio je crkvi Sv. Sofije u Sofiji. Britanski poslanik u Sofiji napisao mu je prema obaveštenju „nekog“ arheologa iz Sofije, sledeće: ispod sadašnje crkve nalazi se manja crkva, iste posvete, koja bi bila iz doba Justinijana; po tamošnjem predanju, tu je crkvu sagradio Justinijan jer mu se žena izlečila u banjama Serdike; obe crkve ne liče na Sv. Sofiju u Carigradu; sadašnja crkva (tada u ruševinama) sagrađena je u 13. stoleću; Tuci su je prepravili u džamiju, koja je stradala u zemljotresu (Bryce 1887: 676). Da crkva nije iz Justinijanovog doba potvrdio je Đ. Brajsu Konstantin Jireček, jedan od poznatih utemeljivača tzv. „kritičke istorijske škole“ u Srbiji. Đ. Brajs mu se obratio za mišljenje, a K. Jireček je u svom pismu, koje citira Đ. Brajs, naveo samo jedan arheološki proverljiv podatak, tvrdnju da crkva Sv. Sofije u Serdici ne potiče iz Justinijanovog doba, već iz 11. stoleća, na osnovu sličnosti sa crkvom Sv. Sofije u Ohridu: «L’église de St. Sophie á Serdica n’a pu être fondée par Justinijen 'in gratiam Bogomili seu Domnionis olim sui pedagogi;' c’est un édifice byzantin d’une époque plus récente, apparemment de la même époque, c. à. d. du XIe siècle, lorsqu’on a construit l’église de St. Sophie à Ochrida, qui a la même plan que celle se Sophia, opinion prononcée déjà par le voyageur russe V. Grigorovič en 1845.» (Bryce 1887: 684). Međutim, između te dve crkve nema nikakvih posebnih sličnosti, osim onih najopštijih. Navedena ocena K. Jirečeka je neodrživa, a osim crkve Sv. Sofije u Serdici, niz drugih arheoloških podataka iz Justinijanovog doba, kao materijalni dokazi, svedoče u prilog istinitosti podataka izgubljenog Žitija Upravde. Da crkva nije iz Justinijanovog doba potvrdio je Đ. Brajsu Konstantin Jireček jer su se na nju naročito pozivali i Đ. Brajs i K. Jireček u osporavanju Žitija, pogrešno je datujući.
Danas se i sva ostala osporavanja Đ. Brajsa istinitosti Žitija Upravde mogu odbaciti kao neutemeljena. Njegov članak je prikazao i mnoge delove osporio bugarski istraživač G. Sotirov (1974). Đ. Brajs Bogumila naziva Teofilom („Life of Justinian by Theophilus“), valjda jer mu je bilo neprikladno spominjanje slovenskog imena u zbivanjima 6. stoleća, makar da je spis „falsifikat“. On nadmeno osporava učešće Slovena u Velikoj seobi naroda, da bi im oduzeo istorijsku ulogu u stvaranju pravoslavnog Vizantijskog carstva i novog Rima. Preko tvrdnje da slovenski rukopisi pripadaju tek Poznom srednjem veku, u čemu ga je takođe podržao K. Jireček, osporava mogućnost postojanja slovenskog Žitija Upravde iz 6. stoleća. Međutim, rukopisi na grčkom ili latinskom jeziku morali su biti čuvani u slovenskim manastirima, odnosno onima u kojima su monasi bili Sloveni (slovenskog govora), koji su znali i koristili ta dva liturgijska jezika, naravno. To se podrazumeva, kao i da su oficiri Sloveni u vizantijskoj vojsci izdavali komande na grčkom ili latinskom jeziku. Manastiri u kojima su Sloveni bili monasi postoje najkasnije od 6. stoleća. To je arheološki dokazano za manastire Ilovicu kod Tivta (Janković 2007: 39-42) i za Tvrdoš (Janković 2003: 14-15), u kome su monasi, uključujući one koji su živeli u 15-17. stoleću, imali pretežno „ilirske“ antropološke osobine (Mikić 2001). Slično, potpuno je neopravdano a i besmisleno odbacivanje srodstva Gota i Slovena od strane Đ. Brajsa i njegovih istomišljenika, nekadašnjih i sadašnjih. Dobro proučena Černjahovska kultura na područjima gotskih staništa iz 3-4. stoleća (srednje i donje Podnjeprovlje i Podnjestrovlje do ušća Dunava), poznata je upravo po grobljima na kojima se sahranjaju zajedno i Sloveni i Goti. To su oblasti gde su živeli Sloveni i pre Gota (Zarubinjecka kultura) i posle Gota (Prag – Penjkovka kultura)
Pre iznošenja podataka o crkvi Sv. Sofije i nekih drugih arheoloških činjenica, navodim sažetak Žitija po Jovanu Marnaviću, u slobodnom prevodu na srpski jezik; u zagradama su originalni latinski izrazi ili moja objašnjenja.
„Ovaj spis sadrži život cara Justinijana, opisan jezikom i slovima ilirskim, do 30-te godine njegovog carstvovanja, od Bogumila (Bogomil), sveštenika ili igumana manastira Sv. Aleksandra Mučenika u Dardaniji kod grada Prizrena (Prizriena), gde je rođen isti Justinijan, a spis se čuva u biblioteci ilirskih monaha reda Sv. Vasilija na gori Atosu ili Svetoj, u Makedoniji uz Egejsko more. Taj Bogumil, dugogodišnji vaspitač Justinijana, bio je episkop Sardike zvan latinski i grčki DD, čovek velike svetosti i u pravoslavnoj Crkvi uvek čvrst.
Rođen je Upravda (Vpravda), što je ime Justinijana na rođenom jeziku, u Prizrenu, pod carstvom Zenona vladara Konstantinopolja i patrijarhatom Novog Rima Akakijem, pošto carevi u Starom Rimu već nestadoše: jer Bog je hteo vladara koji će zavladati zapadnim i istočnim carstvom i staru slavu obnoviti.
Otac njegov zvan Istok, beše od roda i porodice Svetog Konstantina Velikog, vladara rimskog i najvećeg samodršca hrišćanskog. Mater mu beše Biglenica (Bigleniza), sestra Justina koji vladaše u Novom Rimu. Istokova sestra zvana Lada, beše udata za Selimira (Selimir) kneza (rrincipi) Slovena, koji nekoliko sinova imaše, među kojima Rečirada (Rechirad) koga u dvoboju, biće o tome reči, ubi Justinijan.
Istok koji beše knez (ilnez), što je dinast među Dardancima, dade sina Upravdu izvrsnom učitelju, svetom čoveku Bogumilu, svešteniku i igumanu manastira Sv. Aleksandra mučenika, piscu žitija Justinijana, koji je velikom voljom mladića pažljivo naučio pobožnosti, počevši od učenja pisanja latinski i grčki. Pošto je Justin prema rođaku bio naklonjen, uze ga kod sebe u logor (tj. u vojsku), a pomenuti Bogomil nije se odvajao od mladića.
Uvojačen beše pod komandom Justina, koji već davno naređivaše isturenoj (pograničnoj) rimskoj vojsci (u Iliriku); posle borbi Justina sa uzurpatorima Zenonovog doba, za vladara Anastasija, vrati se sa ujakom (iz Carigrada) kao ratnik, zbog Bugara koji su napali Rimljane, probili se u unutrašnjost i ubili Rastusa (Rastus), vrhovnog ilirskog vojnog zapovednika; vodeće vojvode varvara Justin napadne na više mesta i zaustavi ih.
Kada je Bugarima u pomoć došao Rečirad, Selimirov sin (Rechirad Selimiri filius), Justin nije mogao ni molbama ni ubeđivanjem da raskine njegov savez sa Bugarima, i oko toga nastupi teška rasprava između Justinijana i njegovog brata Rečirada, zatim dođe do svađe i uvreda, a onda i do dvoboja između njih, i Justinijan, iako još nemajući dvadeset godina, ubi protivnika izvanrednom hrabrošću, na obali reke Morave (Muravae), latinski zvane Močius (Moschius), i zbog toga veliku nagradu primi, kao i zapovednik Justin i njegovi vojnici Iliri. Kako je u tom sukobu Justinijan zadobio opasnu ranu, bi otpremljen u Konstatinopolj na lečenje, gde ga je vladar Anastasije najbolje primio, ali je radio da ga od pravoslavne vere odvoji; zabrinut zbog toga, njegov učitelj Bogumil pošalje mladića kod Justina u logor, a on zatim ode u otadžbinu kod majke udovice, davno napuštene od Istoka. Ali Justinijan kratko osta na domaćem ognjištu (dvorištu) i ujaku ode, koji je u Margumu, panonskoj tvrđavi, sakupio preostale vojnike vojvode Sabinijana, pobegavše od Gota, i vežbao ih. On ga pošalje u Italiju kod Teodoriha kralja gotskog, Analimirovog sina (Analamiri ili Amalamiri), onog istog vojvode koji je malo ranije Sirmijumsku oblast Bugarima oteo, da pomoć isposluje, i dobro bi primljen, dobije pomoć i dugo bi tako reći talac Ravene, dok je Justin gotsku vojsku koristio; stanovao je kod Teodoriha kao brat, što je ilirski običaj da se bratimljenjem spajaju i povezuju.
Zatim se vrati ujaku, a Justin, pošto nemaše sa ženom Vučicom (Vukcizza) očekivano potomstvo, naredi mu da se oženi izvanrednom curom zvanom Božidara (Bosidara), uprkos prigovorima Biglenice, da devojka jeste darovita u svemu, najveštija i najobrazovanija, ali teške naravi i uobražena, pa je bila zabrinuta da li će joj sin biti srećan i poštovan, a osobito jer je verovala u predskazanje da će Božidara postati Vražidara (Vraghidara) Rimskom Carstvu, skretajući od upravljanja Upravdu kako joj neka starica vračara prorokovaše i savetovaše Biglenicu. Ipak je Justin odmah prihvati, zbog njenih raznovrsnih znanja, okretnosti, izuzetne lepote, i omogući Justinijanu brak, što je Biglenici skratilo život zbog tugovanja i malo kasnije umre, pre nego da se obraduje videvši brata na čelu Rimske države.
Tridesetogodišnjak (Justinijan) beše, kada vladar Anastasije Bogumila, postavljenog za episkopa Sardike podrškom Justina, sa mnogo drugih episkopa, zbog pravovernosti dozove u Konstantinopolj i zlostavljaše; Justinijana sa ujakom Justinom ilirski vojni zapovednici pošalju Anastasiju, da ga upozore na mogućnost vojne pobune ukoliko nastavi optuživanje pravovernih episkopa; uplašen njihovom slobodom, tajno nađe krivokletnike, koji ih optužiše za zaveru protiv cara, pa ih zatvori i zatim osudi na smrt. Ali mu se u snu jave mučenici Srđ i Vakh, koji su bili veoma poštovani među Dardancima (Anastasije je rođen u Draču), i zaprete mu zbog nevinih ljudi dostojnih vlasti koliko i on sam, pa posluša i oslobodi ih zajedno sa pravovernim episkopima; uskoro Justin nasledi vlast.
U vreme carevanja Justina, Justinijan sagradi crkvu u Iliriku, dostojnu prvog po časti, kod grada Skadra nad rekom Bojanom (Barbenam), i posveti je mučenicima Srđu i Vakhu. Isti po želji ujaka, crkvu, koja je nekada pod nastojateljem konstantinopoljske crkve Markijanom beše ustupljena Gotima, arhiepiskop Starog Rima Jovan po pravovernom obredu posveti, da sačuva psalme i liturgiju na gotskom jeziku, iz ljubavi prema svom ilirskom plemenu, jezika istog gotskom. Kada je nasledio Justina, sagradi hram Božije Premudrosti u Sardici, nalik onom u prestonici, iz ljubavi prema episkopu Bogumilu ili Domniu, svom nekadašnjem učitelju.“
U ovom spisu je Bogumil naveden kao sveštenik i iguman (Rastorem seu Abbatem), koji je vaspitavao Justinijana. Malo je verovatno da je Bogumil kao iguman nekog manastira pratio mladog ratnika po logorima. Verovatno je prvo bio sveštenik, u doba detinjstva Justinijana – Upravde. Bio je dobro obrazovan, jer učenika poučava i latinskom i grčkom jeziku i pismu. Potom se zamonašio i tada je mogao dobiti ime Domnio. Justinijana je mogao pratiti u ratničkoj službi i kao sveštenik bez porodice i kao monah. Po uobičajenom putu napredovanja u Crkvi, potom je postao iguman manastira (Sv. Aleksandra mučenika), a zatim i episkop Sredeca. Zato okolnost da u 6. stoleću nije zabeležen episkop Serdike svetovnog imena Bogumil ili Teofil, nema nikakve vrednosti za osporavanje tačnosti izvornika, kako je to učinio Đ. Brajs (1887: 680, 683). Na polažaj episkopa metropole provincije Sredozemne Dakije postavljen je zalaganjem tadašnjeg zapovednika vojske Ilirika a potonjeg cara Justina Prvog (518-527), ujaka Justinijana – Upravde. On je sa drugim pravoslavnim episkopima bio uhapšen 516. g. Kada je Justinijan na prestolu novog Rima nasledio ujaka koji nije imao dece, sagradio je u Carigradu prvo hram posvećen Sv. Srđu i Vakhu, sa brodom osmougaone osnove. Potom je sagradio najveličanstveniji hram svoje epohe, posvećen Sv. Sofiji. Po sažetku Žitija, po uzoru na tu crkvu sagradio je i hram Sv. Sofije u Serdici. Upravo taj pisani podatak, o hramu sagrađenom pod carem Justinijanom u Serdici, osporio je K. Jireček tvrdnjom da je sagrađen tek u 11. stoleću. Međutim, taj hram i danas stoji i sam za sebe svedoči.
Danas se o prošlosti crkve Sv. Sofije u Sredecu, današnjoj Sofiji, mnogo više zna nego 1887. godine, na osnovu arheoloških i arhitektonskih istraživanja. Ona je izuzetna po građevinskim rešenjima i po toj osobenosti najviše odgovara upravo Justinijanskoj epohi, sa mnogim novim i smelim graditeljskim rešenjima. Sagrađena je na starom svetilištu, kako se misli nad grobom mučenika (Boяdžiev 1994). Misli se i da je bila izvan bedema ranovizantijske Serdike – Sredeca, sa istočne strane, kao i još neke crkve, ali to je malo verovatno. Ta crkva je bila tako slavna, da je po njoj današnja prestonica Bugarske dobila ime. Međutim, zloupotreba njenog pogrešnog datovanja u tumačenju prošlosti, stara već preko 100 godina, nije zaustavljena.
Crkva Sv. Sofije je u vidu prividno obične bazilike sa transeptom i kupolom, ali sa galerijama nad bočnim brodovima (sl. 1). U njoj su odavno obavljena iskopavanja, i ustanovljeno je da se ispod nje nalaze četiri graditeljske faze starije crkve (Filov 1913). Zatim je Stefan Bojadžijev, proučavajući sadašnju građevinu, ustanovio da i ona ima više graditeljskih faza (Boяdžiev 1958). On vidi sadašnji prvobitni hram kao trobrodnu građevinu sa transeptom, bočnim galerijama, kupolom nadvišenom kapelom(!), i dve bočne kule na zapadu, uz pripratu sa dva sprata. U osnovnim crtama, osnova ovog hrama je u vidu uobičajene bazilike sa transeptom Justinijanovog doba, kakve su one u Caričinom Gradu, Nikopolju ili Budvi. Međutim, on nema stubove već neobično jake stupce, na srazmerno malom rastojanju. I svi zidovi su neobično debeli, oko 2 m, građeni opekom kao i stupci i svodovi. Po tome se razlikuje od većine bazilika Justinijanovog doba i od onih mlađih, kao što je Sv. Sofija u Ohridu (Korać, Šuput 1998). To je bio jedan od razloga da S. Bojadžijev zamisli ovu crkvu kao tvrđavu, jer po njegovom mišljenju nije bila u okvirima gradskih bedema i bilo je potrebno da se osposobi za samostalnu odbranu. Tako nešto nije uobičajeno za pravoslavnu tradiciju, i zato treba potražiti jednostavnija rešenja. Pre svega, ona verovatno nije bila izvan ranovizantijskih bedema, već izvan onih novopodignutih u 9. stoleću, pošto su Bugari pod Krumom osvojili Sredec i razorili ga; tada je i Sv. Sofija morala stradati. Ona se nalazi na bregu, i verovatno je tu bio nekada akropolj antičkog grada (sl. 2). Ona je veoma velika crkva, duga 50 m, veća od Justinijanove arhiepiskopske bazilike Ilirika u Caričinom Gradu, debljine zidova oko 1 m.
Ustvari, velika debljina zidova ukazuje na teret i bočni pritisak koji su nosili, odnosno na veliku visinu građevine i svodove. Ostale bazilike Vizantije, uobičajene, i sa transeptom i bez njega, imale su drvene tavanice, mnogo lakše, koje su vršile pritisak samo odozgo, a ne i u stranu, kao svodovi. Pored toga, ova crkva imala je kupolu i bočne galerije, i sledstveno tome veću visinu središnjeg broda. U pregradnjama ove crkve tokom vekovnog služenja, podaci o njenom gornjem izgledu su zamagljeni. Jedno vreme je bila prepravljena u džamiju. Rekonstrukcija koju predlaže S. Bojadžijev ne izgleda u celini verovatno, između ostalog i zbog toga što se neki crteži ne podudaraju. Osim fantastične prostorije koju pretpostavlja na kupoli, teško je prihvatiti i pretpostavku da su sva tri broda bila pokrivena jednim dvoslivnim krovom i da je srednji brod dobijao svetlo samo kroz bočne brodove. To ne treba dokazivati; srednji brod je morao biti viši od svakako jednoslivnih krovova bočnih brodova. Nema razloga ni da se zamišlja priprata sa dva sprata, viša za sprat od bočnih galerija i iznad samog glavnog broda. Kakva bi bila svrha tog sprata, nalik vidikovcu, ukoliko srednji brod nije bio viši? Dakle, Sv. Sofija je bila velika bazilika sa kupolom, sa galerijama nad južnim i severnim brodom i sa zapadne strane, otvorenim ka središnjem brodu, srazmerno viša najmanje za sprat od običnih bazilika. Njeni svodovi i kupola oslanjali su se na lukove koji su polazili od masivnih stubaca i pilastara, kao u tada najmodernijih crkava. Takva crkva zaista ima sličnosti sa hramom Sv. Sofije u Carigradu (sl. 3.2).
Obe imaju kupole nad naglašenim brodom, galerije na spratu, koje sa juga, severa i zapada okružuju veoma visok srednji brod, i spolja imaju petostrane apside. Još su sličnije istovremene veće crkve u Efesu i Filipima; to su gradovi u kojima su lično apostoli uspostavili Crkvu (sl. 3.4-5).
Za Justinijanovo doba su u unutrašnjosti Vizantije bile uobičajene jednostavne trobrodne bazilike, retko sa transeptom, a ponekad se primenjuju i trikonhalna rešenja. Zato je međusobna sličnost dva hrama Sv Sofije bila tada upadljiva za stanovnike Sredeca, koji su svakako poznavali građevine Carigrada; sa pravom je crkva Sv. Sofije u Carigradu viđena kao uzor za hram u Sredecu. Naravno, ostaje za razmatranje pitanje dali je hram Sv. Sofije Sredačke sagrađen posle smrti episkopa Domnia, nekad zvanog Bogumil, odnosno odakle vest o sličnosti dva hrama, ako je Bogumil pisao Žitije.
Po mišljenju S. Bojadžijeva, sadašnji hram Sv. Sofije podignut je oko sredine 5. stoleća, u vreme cara Markijana ili cara Lava (Boяdžiev 1994: 27). To svakako nije bio episkopski hram, kome se još ne zna položaj. Ispod sadašnje crkve nalaze se ostaci najmanje dve starije crkve, od kojih je mlađa najmanje četiri puta proširivana. Bilo bi uobičajeno da je prvi hram stradao prilikom germanskih pljački u vreme bitke kod Hadrijanopolja 378. godine. Posle toga je mogao biti sagrađen manji martirijum, koji je postepenim proširivanjem izgrađen u veću crkvu, nesumnjivo zbog moštiju koje su proslavile ovaj hram. Ta crkva je opstala do Justinijanovog doba. Datovanje sadašnjeg hrama Sv. Sofije u 5. stoleće je teško prihvatljivo i zbog toga što tada nisu postojali uslovi za podizanje tako velikog i izuzetnog hrama u unutrašnjosti, a bez graditeljskih uzora. U istočnim delovima Ilirika (sliv Morave) tada su još vršljale bande Germana, a pljačkaški pohodi hunskih odnosno bugarskih plemena nisu prestajali tokom 5. stoleća. Povoljniji uslovi za podizanje monumentalnih građevina su nastali tek početkom 6. stoleća, pobedama vizantijskih vojnih zapovednika u Evropi, obnavljanjem Ilirika do 535. godine i potonjim oslobađanjem Dalmacije od Germana. Doba cara Justinijana je bilo najpovoljnije za podizanje Sv. Sofije; od osamdesetih godina 6. stoleća vizantijska vlast je počela da se urušava u Iliriku, čije gradove postepeno preuzimaju Sloveni. U Sredecu je u vreme cara Tiberija Konstantina (578-582) bilo sedište arhiepiskopa Leontija, što svakako ukazuje na poseban značaj ovog grada u Iliriku (Venedikov 1958).
Bazilike 9-10. stoleća, kao Velika bazilika iz Pliske ili Bogorodica Ljeviška, nisu imale kupole. Imaju zidane stupce jednostavne pravougaone osnove, jer su držali samo lukove koji su nosili bočne zidove, a srednji brod je bio pokriven drvenim krovom. Priprate su bile slične onim iz 6. stoleća, kao i spolja trapezaste apside. Sv. Sofija u Ohridu podignuta je tridesetih godina 11. stoleća. To je velika bazilika sa stupcima koji su razdvajali brodove, sa bočnim galerijama i kupolom (koja je pala), drvene tavanice, sa spolja polukružnom apsidom (sl. 3.1). Slična je nizu bazilika iste epohe, kao što su one susedne u Seru, Serviji, Morodvisu, ali i one građene duž istočne obale Jadrana, u Kotoru, Dubrovniku ili Zadru.
O ostalim pomenutim crkvama u sažetku Žitija malo šta se može reći – ne zna im se ni mesto gde su bile. Nije bilo ni arheoloških pokušaja da se otkriju. Za crkvu Sv. Srđa i Vakha zna se da je na levoj obali Bojane, sada u Albaniji, i skoro je uništena odronjavanjem obale; u njoj treba da su sahranjeni srpski kraljevi Mihailo i Konstantin Bodin. Istim svetiteljima je Justinijan posvetio svoj prvi hram u Carigradu, a iz sažetka Žitija postaje jasno zašto. Posebno je zanimljiv pomen crkve sa liturgijom na gotskom jeziku, jednakom ilirskom (tojest slovenskom - srpskom) po sažetku Žitija, koju je Justinijan trebao da učvrsti u pravoslavlju po zahtevu cara, svog ujaka Justina Prvog (518-527). Ona je nekada od strane Carigrada ustupljena „Gotima“, i nju je osvetio „arhiepiskop Starog Rima Jovan po pravoslavnom obredu“ (Jovan je papa u Rimu 523-526). Tu nije sasvim jasno dali je reč o Crkvi kao ustanovi ili o nekom određenom hramu. U prvom slučaju može biti samo reč o Crkvi na području antičke Dalmacije. U drugom slučaju, ako je reč o određenom hramu, treba ga tražiti na zapadu Ilirika, jer je Justinijan bio verovatni vojni zapovednik Ilirika, i gde je arhiepiskop Rima nametao vlast (to je doba kada Goti gospodare Italijom i drže Srem). Možda bi takav hram, posvećen održavanju liturgije na slovenskom jeziku (gotskom koji je jednak ilirskom, a ovaj je slovenski), trebalo videti u Sv. Apostolima u savremenoj Peći. Naime, tu je po svoj prilici uspostavljeno arhiepiskopsko sedište Srbije u vreme cara Iraklija (610-641), preko Rima (Janković 2007: 130-132, 215-218).
U zidove Bogorodice Ljeviške u Prizrenu ugrađeni su delovi kamenog nameštaja starije crkve (Nenadović 1963: sl. 125), koji se mogu datovati između 4. i 7. stoleća (sl. 4).
Verovatno se ispod Bogorodice Ljeviške nalazi starija crkva. Crkva posvećena Sv. Aleksandru Mučeniku nije poznata u bližoj i daljoj okolini Prizrena, gde je po Žitiju rođen Justinijan. Najstariji poznat manastir Metohije je Studenica Hvostanska, sa bazilikom iz 6. stoleća (Korać 1976: 81-91), nesumnjivo izgrađen u doba cara Justinijana ili iz temelja obnovljen na mestu starije crkve ili manastira (Janković 2007: 132-137). To je za sada jedini arheološki poznati opštežiteljni manastir šestog stoleća u severnom Iliriku, što ukazuje na osobitu brigu koju mu je posvetio car Justinijan, svakako sa nekim posebnim razlogom. Polukružna apsida sabornog hrama ovog manastira ukazuje na doba do rane vlade cara Justinijana, na prve decenije 6. stoleća, jer se kasnije grade crkve sa spolja trostranim apsidama, pod uticajem graditelja iz Carigrada (sl. 5). Manastir je na ćuviku, izdužene kružne osnove obujmnog bedema, sa trobodnom bazilikom i severnim paraklisom, sa velikom zajedničkom monaškom kriptom. Bilo bi prirodno da veliki graditelj kao car Justinijan, obnovi iz temelja manastir čiji je iguman bio njegov učitelj. Zato bi Studenica Hvostanska, sedište episkopije od Svetog Save, mogla biti prvobitno manastir posvećen Svetom Aleksandru Mučeniku.
U samom Istoku (po sažetku Žitija Justinijanov otac zvao se Istok) nalaze se temelji crkve (Ivanović 1987: 450), koju je otkopavao i konzervirao neki zavod za zaštitu spomenika kulture, da bi je sa grobljem spasli od pripremanog uništenja. Ona za sada ima delove sačuvanog živopisa, koji nesumnjivo pripada 14. stoleću po mišljenju B. Todića (sl. 6).
To bi mogla biti crkva nalik onim 7-9. stoleća sa bočnim prostorijama (Janković 2007: 141-142). Ispod nje može biti starija bazilika. Iz crkvišta na bregu Vučaru u Gornjoj Dobruši u dolini reke Istok, Albanci su u vreme Drugog svetskog rata odneli dva para parapetnih ploča i ugradili ih na jedan grob saradnika nemačkih okupatora u selu Begov Lukavac (Ivanović 1987: 434). Takve ploče nisu zabeležene drugde u Metohiji ili na Kosovu – najbliže su u Caričinom Gradu i Budvi. To ukazuje da se i tamo morala nalaziti neka veća i značajnija crkva. Bilo bi prirodno da veliki car Justinijan Upravda na neki način obeleži dostojno grobove svojih roditelja. Nema poznatih pisanih podataka o tome gde su sahranjeni Justinijanovi roditelji. Njegov otac Istok bio je po sažetku Žitija nasledni knez, što odgovara vojničkoj karijeriJustina Prvog i Justinijana. Zato i grobove Justinijanovih roditelja treba tražiti u nekoj većoj crkvi. Raspoložive okolnosti, uključujući ime Istok Justinijanovog oca po sažetku Žitija (koji se po onovremenim izvorima zvao nesvakidašnje Sabatius), ukazuju da je mogao biti sahranjen u nekoj većoj crkvi u oblasti Istoka ili u samom Istoku. Tu blizu je Studenica Hvostanska (manastir Sv. Aleksandra?), tu je Peć odnosno Pećka patrijaršija sa crkvom Svetih Apostola, utemeljenom verovatno u 4. stoleću, ako ne i pre, tu je i Banjica sa kasnoantičkom nadgrobnom crkvom.
I arheološka nalazišta ranovizantijskog doba na susednom Kosovu povezana su sa carem Justinijanom – Upravdom. Tu je na prvom mestu grad Druga Justinijana, po Prokopiju izgrađen umesto antičke Ulpijane, koji se nalazio pored Gračanice, i grad Justinopolis u blizini (VIINJ: 56-57). Nije ustanovljen tačan položaj ta dva grada. Možda Justinopolis treba tražiti između Peći i Istoka? Može se pomišljati i na Lipljan, udaljen oko 10 km od stare Ulpijane. Tamo su iskopavanja oko crkve posvećene Vavedenju Presvete Bogorodice iz 14. stoleća (Ljubinković, Đokić, Vučenović i Tomašević 1959), otkrila više faza neke velike crkve, po svoj prilici trobrodne episkopske bazilike (sl. 8).
Na žalost, prilikom podizanja novog hrama u neposrednoj blizini, nisu obavljena arheološka iskopavanja. Grad koji je Justinijan - Upravda nazvao Prva Justinijana, jednak je današnjem Caričinom gradu kod Lebana. Tu je car Justinijan uspostavio sedište arhiepiskopije za ceo severni Ilirik. U njemu je do sada otkriveno 8 crkava (Kondić, Popović 1977). U Donjem Nerodimlju, nedaleko od Lipljana, gde je bio dvorac Nemanjića, otkriveno je raskošno kupatilo ranovizantijskog doba, ukrašeno mozaicima, sa vodoskokom u jednoj odaji (Lazić 2001; Kovaljev, Janković 1990). U njegovoj neposrednoj blizini se morao nalaziti dvorac, ne manje raskošan, čiji je vlasnik koristio to kupatilo. Raskoš ovog kupatila ukazuje na vodeće ličnosti tog doba, možda upravo na Justinijana Upravdu. Na suprotnoj strani od Kosova, u Izbičnju kod Prijepolja, nalazi se natpis episkopa Stefana, koji je podigao izvesne zgrade u vreme Justinijana, „sub principe Iustiniano“ (Nikolajević 1978). Po Žitiju, teča Justinijana Selimir je bio princeps, knez Slovena, a otac Istok mu je bio nasledni knez, „ilnez“ kako je zapisano kod J. Marnavića. Zato natpis iz Izbičnja ukazuje na vreme kada je Justinijan upravljao Ilirikom kao vojni zapovednik (magister militum), pre nego što je u Carigradu nasledio ujaka na carskom prestolu.
Dakle, pored Žitija, raspolažemo nizom arheoloških podataka koji ukazuju da je car Justinijan boravio i odlučivao na području Metohije u onovremenoj provinciji Prevali i na Kosovu u onovremenoj provinciji Dardaniji, kao zapovednik Ilirika, da su sa tog prostora potekli i njegov otac i ujak. Tu je podigao nove gradove, Prvu Justinijanu, Drugu Justinijanu i Justinopolis, a u Nerodimlju je postojao u njegovo doba raskošan dvorac. To se sve uklapa u ostale podatke Žitija, koji ovde nisu razmatrani.
Sv. Sofija Sredečka je iz doba Justinijana, te otpada jedini arheološki „dokaz“ Đ. Brajsa i K. Jirečeka da je Žitije Upravde falsifikat, odnosno njegov sažetak (u kome je moglo biti nekih grešaka, pre svega prepisivačkih). K. Jireček je u isto vreme slično pogrešno datovao ruševine Petro-Pavlovog manastira kod Trebinja. Bez ikakvog oslanjanja na pouzdano datovane crkve, ruševine saborne crkve krstobrazne osnove i trikonhalnu krstionicu kod Trebinja, pripisao je manastiru Svetog Petra od Polja (Sancti Petri de Campo) 11-12. stoleća, poznatog iz poznih pisanih izvora (Jirecek 1897: 33). Taj njegov stav naveo je mnoge naše istraživače, počev od S. Delića i V. Ćorovića na početku dvadesetog veka, da ga podrže, iako nije bilo nikakvih sličnih crkava iz tog vremena, kao i u slučaju Sv. Sofije. U novije doba tamo je vršio nekakva otkopavanja M. Popović, koji usled nepoznavanja arheološke građe i metodologije arheoloških iskopavanja, nije primetio da je reč o hramovima iz 4-5. stoleća sa nalazima od 4. do 10. stoleća (Popović 1974). Kao i u slučaju Sv. Sofije Sredečke, i ovde su naknadno obavljenim stručnim iskopavanjima otkrivena krstionica i niz drugih svedočanstava, koja su nedvosmisleno pokazala kasnoantičko poreklo obe crkve (Janković 2002, 2003). Međutim, jednom zasejana greška, održavana 100 godina, teško će biti ispravljena, jer se nalazi u mnogim knjigama (ISN 1981: 208, 238). Ovo je samo par primera netačnih tumačenja prošlosti od strane K. Jirečeka, koja su unakazila viđenje prošlosti Slovena južno od Save i Dunava, i zato treba proveravati sve njegove zaključke, ne samo zato što su izvedeni pre jednog stoleća. Jasni su i interesi da tako pišu, kako K. Jirečeka i Đ. Brajsa, tako i njihovih epigona 20. i početka 21. stoleća.
Iz navedenih primera vidi se da je navodna „akribična istorijska škola“ iskorišćena da sprovodi germansko rasno načelo kroz naučne, stručne i popularne tekstove, da Sloveni, a među njima i Srbi, nemaju nikakvu ulogu vrednu pomena u Evropi pre 12. stoleća. Zadržavajući se samo na predmetu iz ovog članka, vidimo da je car Justinijan Upravda zaista mogao biti Sloven, da je detinjstvo proveo u Metohiji (Hvosnu), a mladost braneći Pomoravlje od spoljnih napada, a u vreme carstvovovanja ujaka Justina verovatno je bio vojni zapovednik Ilirika, možda sa dvorom u Nerodimlju. Justinijana je uprljao Prokopije u Anegdoti (ako je to njegov tekst), iz nekih razloga ogorčen na Justinijana i njegove saradnike, inače zaslužan za mnogo dobrih i pouzdanih opisa. Između ostalog, napisao je da Sloveni veruju u jednog Boga, tvorca svega, kao i da ne veruju u sudbinu. Pitanje je koliko je on bio hrišćanin, i da Anegdota nije posledica Justinijanove energične borbe protiv paganstva. U vreme cara Justinijana Sloveni su često bili najamnici Carstva, u ratovima protiv Germana i Persijanaca. Na vodećim vojnim položajima u Vizantiji 6. stoleća bilo je više Slovena. Prokopije beleži da je pod Justinijanom Ant Hilvud bio vojskovođa Trakije, a da protiv Persije ratuje komandant slovenskog imena Dabrageza, sa sinom grčkog imena Leontije (VIINJ 1955: 23-24, 75-76). Svakako je bilo Slovena i među crkvenim ličnostima, ali čije se poreklo ne može ustanoviti preko imena. Ovo ne znači da slovenska plemena nisu osvajala i razarala vizantijske oblasti u Evropi, a to su pre svega bile one grčke i latinske u primorju. Njih i beleže pisani izvori.
Sloveni nisu srušili Sv. Sofiju u Sredecu, kao ni crkvu Svetog Đorđa u istom gradu. Te crkve i danas stoje, stalno obnavljane, kao i u Solunu ili u Srbiji izvan gradova, a stradale su od Avara, Bugara, krstaša i Turaka. Čitav je niz crkava u srpskim zemljama koje su stajale od antičkih vremena do napada inovernika. Prvobitne građevine kasnoantičkog doba sačuvao je Petro-Pavlov manastir kod Trebinja, Zlatica u Doljanima, Prečista Krajinska, sve sagrađene pre Justinijana, a iz njegovog doba je Presveta Bogorodica u Kuršumliji, i druge neznane. One preziđivane i proširivane su još brojnije - među njima su Studenica Hvostanska, Vaznesenje u Lipljanu, Tvrdoš, i niz drugih, koje su uglavnom obnavljane još u doba cara Justinijana Upravde. Njima treba pribrojati neke neistražene znamenite crkve, kao što je Bogorodica Ljeviška u Prizrenu. Neverovatno ali istinito, za skoro sva episkopska sedišta 9-12. stoleća nekadašnjeg Ilirika, ne zna se ni gde su im bili saborni hramovi, na sramotu naših vlasti i nas samih. To su Beograd, Srem, Braničevo, Vidin, Niš, Sofija, Ras, Skoplje, Dioklija (Zlatica u Doljanima?), Trebinje, Bosna (Sarajevo?). Ona su po svoj prilici bila na položajima episkopskih crkava 6. stole
Vlastodršci su retki među svetiteljima, sasvim razumljivo. Među izuzecima iz prvih stoleća priznate Crkve su car Konstantin Veliki i njegov potomak po sažetku Žitija, car Justinijan – Upravda Veliki, obojca rođeni na tlu današnje Srbije. Prema nekim srpskim rodoslovima Stefan Nemanja je unuk Bele Uroša, koji je bio u srodstvu sa carem Konstantinom Velikim, preko njegove sestre udate za cara Likinija. Njihov sin je pobegao „v gotskuju zemlju, i tamo poživ, i rodi sina po rodu i po kolenu. I otudu preselnik biv v srpskuju zemlu, i rodi sina, i narekoše ime jemu Bela Uroš.“ (Stojanović 1927: XXII). Zato, u vreme kada nam silom otimaju zemlju otaca a prevarom dušu, treba posvetiti posebnu pažnju obnavljanju onoga što su nam uzeli i što smo zaboravili, baštine, o kojoj svedoče i predanja i arheološka nalazišta. Car Konstantin Veliki uobičajeno se prikazuje kao vladar sa majkom Svetom Jelenom kao caricom, sa krstom na kome je razapet Hristos. Sveti Justinijan Veliki Upravda u pravoslavnom ikonopisu zapravo nije prisutan. U Raveni, u crkvi posvećenoj Svetom Vitaliju, nalazi se portret carstvujušćeg Justinijana Upravde sa svitom (sl. 11.2). Tu je sačuvan njegov lik sa carskim vencem, kao ktitora jednog od hramova za čije postojanje je zaslužan. Ali to nije ikona, već slika živog vladara. Na novcu tog doba vladar je prikazivan stilizovano, ali ipak se car obično može razlikovati po nekim osobinama, kao i Justinijan (Bellinger 1966: T. 13).
U Sv. Sofiji Carigradskoj prikazani su u mozaiku iz poznog 10. stoleća Justinijan Slavni sa modelom crkve Sv. Sofije i Konstantin Veliki sa modelom Carigrada – Konstantinopolja, koje građevine prinose malom Hristosu u krilu Presvete Bogorodice (sl. 14). Uz Justinijana Upravdu nalazi se grčki natpis: ΙOΥSTΙNIANOC O AOIΔIMOC BACIΛEIS - Justinijan slavni car (sl. 12-13).
To su portreti carstvujušćih velikih graditelja u sopstvenim zadužbinama – hramu i gradu, bez epiteta „sveti“. Treba uspostaviti ikone Justinijana – Upravde kao svetitelja, jednog od vladara iz niza naših zaslužnih predaka, koji su dali valjan doprinos Crkvi, srazmeran svojoj snazi i položaju. Zaboravili smo ga uz druge, manje zaslužne pretke, sa jedne strane zbog sopstvenog nemara prema duhovnom zdravlju i prezira prema nauci, a sa druge strane zbog strpljivog rada iskušivača koji nas zavodi.
Spomen Svetog Justinijana Upravde je 14. novembra (27. po novom kalendaru). Bio je vladar i graditelj, veliki ktitor stotina hramova, između ostalih za nas važnih crkava Studenice Hvostanske, Vavedenja Presvete Bogorodice u Lipljanu, po svoj prilici prvi ktitor Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, crkava u Istoku i Gornjoj Dobruši, naravno Svete Sofije u Sredecu i mnogih drugih. On je osnivač Prve Justinijane, arhiepiskopskog prestola čije ruševine leže kod današnjeg Lebana, a koju Albanci rimokatoličke vere nameravaju da preuzmu. Zato ga treba prikazivati kao ktitora Svete Saborne Pravoslavne Crkve, sa hramom u ruci. Taj hram treba da bude zastupnik svih hramova, posvećen Svetoj Sofiji – Mudrosti, majci Vere, Nade i Ljubavi, u Carigradu, koja posvetom sažima sve pravoslavne hramove posvećene pobedama svetitelja nad smrću. U slučaju nas Srba, Svetog Justinijana Upravdu treba ikonopisati i kao ktitora stradalnih hramova na Kosovu, u Metohiji i kod Skadra, danas u rukama inovernih Albanaca. Može se prikazivati između svojih zaštitnika, Svetih Srđa i Vakha, pokrovitelja Skadra. U drugoj ruci može imati svitak na kome su reči crkvene pesme „Jedinorodni Sine i Slove Božiji“ koju je on sastavio, a poje se od 536. na liturgiji.
Justinijan Upravda Slavni bio je uređivač rimskih zakona i zakonodavac (otuda Sofija), i zato ga treba prikazivati i kao vladara sa zakonom u ruci. U Ilovičkom prepisu Zakonopravila Svetog Save stoji (1991: 209): „Iz svitka božastvenih novih zapovedi u božastvenom nasleđu cara Justinijana, različite zapovedi slažu se podobno sa božastvenim i sveštenim pravilima...“ Odnosno, Justinijanove „Novele“ ispisane na svitcima podobne su odlukama vaseljenskih sabora. Dakle, Sveti Justinijan Upravda može biti prikazan kao vladar koji u desnoj ruci drži neki simbol carske vlasti (skiptar, globus sa krstom), a u levoj ruci otvoren svitak na kome može biti naslov zakona („Nove zapovedi“), ili navedeni deo teksta Svetog Save. Navodim i reči iz zaključka Zakonopravila (1991: HHHIH), kao objašnjenje značaja dela Justinijana Upravde: „...Pojaviše se na svetlost slovenskog jezika bogonadahnute knjige ove zvane Nomokanon, jer pre ovoga behu pomračene oblakom mudrosti jelinskog jezika. Ali sada zablistaše, zapravo protumačene biše, i blagodaću Božjom jasno svetle tamu neznanja odgoneći i sve svetlošću razuma prosvećujući i od greha izbavljajući. I svaki učitelj, tačnije episkop ili prezviter ili neko drugi sa učiteljskim činom, ako ove knjige ne upozna dobro, neće znati ni sam ko je. Ali ako pronikne u dubinu bogonadahnutih ovih knjiga, kao u ogledalu videće i sam sebe kakav je i kakav treba da bude a i druge će poznati i naučiti...“ To što Sveti Sava naziva Justinijana latinskim imenom a ne slovenskim, samo pokazuje njegovo korišćenje postojećih rukopisa na grčkom jeziku. I Sveti Justinijan Zakonodavac može se prikazivati između Svetih Srđa i Vakha.
Međutim, on je kao pravoslavni ratnik istupao u odbranu Crkve, i zbog toga je mogao da izgubi život, onda kada ga je uhapsio car Anastasije. Može biti prikazivan kao vojskovođa, kako drži u rukama apostolsku Crkvu Ilirika, kao što drži sasudu na portretu u Raveni, na neki način opet kao ktitor, ali ratnik a ne vladar. Možda je njegov lik kao vojskovođe sačuvan na poznatom Barberinijevom diptihu (sl. 9.1). Na njemu je car, kako se misli Anastasije, prikazan na konju u trijumfu, sa jedne bočne strane mu neki vojskovođa prinosi Pobedu, a sa druge strane je potpuno prazna pločica (što treba protumačiti političkim promenama koje su se odigrale u toku izrade „diptiha“). Prikazani vojskovođa bi mogao biti Justinijan, jer i likom podseća na portret iz Ravene (kosa srednje dužine, sasvim kratka brada). Ko god da je tu prikazan, izvesno je bio vojskovođa iz vremena oko početka 6. stoleća, i tako znamo kako bi trebalo prikazati Justinijana kao ratnika.
Na kraju, Upravda, Sloven, štitio je pomesnu apostolsku „ilirsku“ Crkvu (zapravo srpsku), prema nalogu ujaka cara Justina Prvog. Slovensko poreklo Justinijana, „slavnog cara“ moglo bi se prikazati na ikoni sa žitijem: rođenje Upravde u Prizrenu i roditelji Istok i Biglenica; učenje kod Bogumila (u Studenici Hvostanskoj); vojna služba u Carigradu i borba sa neprijateljima u Pomoravlju; iskušenja kod cara Anastasija, odbrana pravoslavnih episkopa od cara Anastasija; knez – princeps Ilirika, podizanje crkava (Sv. Srđ i Vakh, manastir Studenica Hvostanska) i ustrojavanje Ilirske crkve, koju je obnovio Sveti Sava; krunisanje za cara, podizanje Sv. Srđa i Vakha i Sv. Sofije u Carigradu i mnogih drugih; ukidanje paganstva; Peti Vaseljenski sabor; kodifikacija prava; obnova države i granica (oslobađanje Afrike, Dalmacije i Italije od Germana, itd.); uspostavljanje arhiepiskopije Prve Justinijane koju je obnovio Sveti Sava.
Vidimo da se Sveti Justinijan Upravda može ikonopisati na četiri načina: kao vladar i ktitor; kao vojskovođa - zaštitnik Crkve; kao vladar zakonodavac, jedan od utemeljivača crkvenog prava; i na kraju kao Sloven, sa svojim Žitijem sačuvanim u sažetku J. Marnavića, sa svojim roditeljima, postojbinom i otadžbinom, pravoslavno vaspitan u mladosti, zaštitnik „ilirske“ apostolske Crkve. Nema razloga da se ne prihvate podaci Žitija sačuvani u sažetku J. Marnavića, da je ime Justinijana na maternjem jeziku, ilirskom ili slovenskom (kako je Sveti Sava nazivao sopstveni jezik) bilo Upravda. Naravno, o ovome se može još mnogo napisati i na tome treba raditi. Nema razloga ni da ne ikonopišemo Upravdu, cara Justinijana, slavnog sina još uvek našeg srpskog tla.
Nema komentara:
Objavi komentar