O crkvi Raške doba pre Nemanje

Đorđe Janković, Filozofski fakultet, Beograd

Razmotrene su crkvene građevine u dolini Raške i oko nje, i predloženo je novo ili uže datovanje – bazilika iz Pazarišta bi bila iz 5. stoleća, a ona iz Popa iz 8-9. stoleća. Posebno je razmotren navodno rimski građevinski kompleks iz Sočanice i datovan u doba bugarskog cara Simeona. Petrovu crkvu treba datovati u drugu polovinu 10. stoleća. Stara Pavlica je sagrađena odmah nakon 1150. godine.
Ključne reči: Srednji vek, Raška, Crkva, Srbi, Bugari.

Car Konstantin VII Porfirogenit (913-959) zabeležio je da su Srbi pokršteni u vreme cara Iraklija (610-641), od strane sveštenika poslanih iz Rima (Porfirogenit 1959: 49). Poslednjih godina istraživani su i prvi manastiri tog vremena, kao što su manastir na Prevlaci kod Tivta – Ilovica i Tvrdoš kod Trebinja (Janković i ostali 2000: 10-13; Janković 2003: 14-16). Treba pretpostaviti da je pokrštenom narodu ustrojena i Crkva, ali o njoj se ništa ne zna iz poznatih pisanih podataka. Tek u vreme kneza Mutimira (vladao do 891/892) zabeleženo je postojanje episkopije, ali se ne zna gde joj je bilo sedište. Danas se nekako podrazumeva da je najstarije srpsko crkveno sedište bilo u Rasu, odnosno u Petrovoj crkvi u Novom Pazaru.
U svom izlaganju pokazaću šta se danas, posle dve decenije arheoloških istraživanja, može zaključiti iz otkrivenih crkvenih građevina u oblasti Raške u užem smislu, mada nisam bio u prilici da lično učestvujem u njihovim terenskim istraživanjima. Iako kod nas nisu vršena sistematska istraživanja crkvi te epohe, ipak se na osnovu proučenih spomenika u susednim zemljama može doći do potpunije slike i tačnijeg datovanja pojedinih hramova. Osnovno pitanje je položaj sedišta episkopije Srbije u 9-10. stoleću, i u kakvoj je ono vezi sa potonjom episkopijom u Rasu, prvi put zabeleženom u 11. stoleću. Ovde ću prikazati hramove doba pre Nemanjića u slivu Raške ili u graničnim oblastima (karta) i ukazati na otvorena pitanja i moguća rešenja. Tu je najveći broj starijih iskopavanih crkvi datovan u Rani srednji vek, odnosno u 6. stoleće. Po takozvanom Ljetopisu popa Dukljanina, Raška je istočna polovina Srbije, a prostirala se od Drine do Lipljana i obližnjeg jezera na Kosovu (Ljetopis 1988: 114).
Prvo se moram osvrnuti na vizantijske crkve iz ranosrednjevekovnog doba, koje bi trebalo da prethode pokrštavanju Srba. Najstarija poznata crkvena građevina po svoj prilici je delimično istražena bazilika u Pazarištu (Popović 1999: 123-134). Bazilika u Pazarištu podignuta je verovatno negde po izgradnji utvrđenja više nje krajem 4. stoleća, odnosno najpre u 5. stoleću (sl. 1: 1). Njeno datovanje u doba cara Justinijana nije prihvatljivo, pre svega jer takvih građevina nema u Caričinom Gradu, arhiepiskopskom sedištu Severnog Ilirika tog doba. Građevine sličnih osnova, kao što su bazilike u Nišu, Sofiji, Stobima, itd., a pre svega veća bazilika II grada Skupi (Garašanin i Koračeviќ 1979), metropole Dardanije srušene u zemljotresu 518., provincije u kojoj se nalazila i dolina Raške, datuju se u 4. i 5. stoleće, a najkasnije do početka 6. stoleća. U 6. stoleću verovatno je sagrađena grobna kapela na drugoj obali Raške u Pazarištu. Bazilika je mogla biti korišćena i u 10-12. stoleću, kada se na području Samuilove patrijaršije odnosno Ohridske arhiepiskopije podižu bazilike, kao što su one na Prespi, u Ohridu, Prizrenu, Lipljanu, Morodvizu, Seru, itd. (Korać i Šuput: 1998: 115-124). Šta više, ne može se isključiti ni mogućnost da je bazilika u Pazarištu podignuta u 11-12. stoleću. Naime, crkva koja bi služila nastanjenima na Gradini, kao i odgovarajuće groblje, još uvek nisu nađeni. Bazilika iz Novopazarske Banje (sl. 1: 2), osnove uobičajene za 6. stoleće, kasnije nije korišćena (Jovanović 1995: 62-64). Istovremeni hram slične osnove, na kome je kraljica Jelena podigla manastir Gradac (Jurišić 1989: 25-27), mogao je biti korišćen i tokom Srednjeg veka (sl. 1: 3). Crkva na Zlatnom Kamenu nije cela istražena (Ivanišević 1990: 7-17), ali bi mogla biti sagrađena u ranom 6. stoleću, ako ne i pre toga (sl. 1: 4).
Skrećem pažnju da građa prikupljena sondiranjem utvrđenja podignutih u vreme Vizantije oko Novog Pazara, ukazuje na mogućnost njihovog korišćenja i u narednim stolećima, jer među objavljenim nalazima ima onih nezapaženih, koje bi trebalo datovati u 9-11. stoleće. U Đurđevici ima ulomaka grnčarije 9-10. stoleća (Milinković 1983: T. 4), a na Tupom kršu su nađeni stilo i kameni pršljenak najpre iz 10. stoleća (Milinković 1985: 49-50), kao i kameni pršljenak sa Trojana (Ivanišević 1989: 10). Otuda se i neke crkve jednostavnih osnova, kao one na Postenju, mogu datovati u ranovizantijsko doba ili u 9-10. stoleće. U Vrsenicama je takođe otkrivena crkva (Popović i Premović – Aleksić 1996), koja nije objavljena, zbog čega se njeno datovanje još ne može razmatrati.


Po ranovizantijskoj eposi, nastupio je Srednji vek, ovde sa srpskim knezom na vlasti od doba cara Iraklija (610-641), nezabeleženog imena, po caru Konstantinu VII Porfirogenitu. U kom obimu je tada sprovedena evangelizacija za sada je teško odgovoriti, kao i kako je bila ustrojena crkva Srba. Pored utvrđenog postojanja manastira kod Trebinja i Tivta, zabeleženi su nalazi rane srpske grnčarije uz hramove ranovizantijskog doba - crkvu Apostola Pavla u Čičevu (Petro - Pavlov manastir kod Trebinja), ili obrednih gromila uz crkve u Cimešama kod Petrovca, Pavinom Polju kod Bijelog Polja, itd., ali se u razmatranje svih crkvi 7-9. stoleća ne mogu upuštati na ovom mestu. Može se samo nagađati, na osnovu otkopavanja u Pećkoj patrijaršiji pre Drugog svetskog rata, da je u njoj daleko ranije moglo biti sedište episkopije (sl. 2). Tamo je ustanovljeno postojanje velike trobrodne građevine, čiji su delovi sačuvani u srednjem hramu, posvećenog Svetim Apostolima (Čanak – Medić 1995: 24-29). Destinik, koji je dotle mogao biti prestono mesto Srbije, jer je na prvom mestu među nabrojanim gradovima (kao Nin kod Hrvata), traži se u Metohiji jer je bio izložen Bugarima (Novaković 1981: 61-62). Ako je u Peći bilo episkopsko sedište, ono je tu bilo bezbedno do početka 9. stoleća. Naime, Bugari, koji su potisli Srbe sa ušća Timoka još u vreme svog naseljavanja u Donje Podunavlje, prodiru u jugoistočne predele Panonske nizije najkasnije krajem 8. stoleća; oni su tada dovoljno snažni da 814. zauzmu Sredec (Sofiju), da potom u sukobu sa Franačkom prisvoje Srem odnosno Drugu Panoniju. Brojne su nepoznanice vezane za bugarska osvajanja na zapadu (Ćirković 1981: 147-148). Čini se izvesnim da su Bugari prilikom zauzimanja dolina Velike i Južne Morave napali i potisli Srbe na zapad, negde oko 800-te. Zato treba pretpostaviti premeštanje episkopskog sedišta iz Hvosna, ukoliko se tamo nalazilo, u bezbednije predele, možda u Podrinje ili Bosnu. Prvi zabeleženi napadi Bugara na Srbiju, navodno neuspešni, odigrali su se u vreme hana Presijama (836-852). U vreme hana Borisa (852-889), Bugari su ponovo napali Srbiju i bili ponovo poraženi, ali tada je granica bila u Rasu, odnosno dolina Raške je već bila u bugarskom posedu. Po svoj prilici su se Bugari domogli doline Raške još u prvoj polovini 9. stoleća. Pod Simeonom (893-927), hanom, a zatim bugarskim carem, nastavljen je pritisak na Srbiju. Po caru Konstantinu VII Porfirogenitu, car Simeon je osvojio kneževinu Srbiju 924. i sasvim je raselio. Nema sumnje da je bugarska granica tada pomerena dalje na zapad, ali je pitanje dokle. U najmanju ruku je cela Raška sa Podrinjem i Polimljem bila pripojena Bugarskoj; o bugarskom osvajanju svedoče njihovi grafiti iz Rasa (Tomović 1990: br. 4, 5, 10, 15) i Šudikove kod Berana (Pudić 1965).
Sa dobom bugarske prevlasti u dolini Raške mogu se povezati dve crkve. Ona otkrivena ispod hrama Svetog Petra i Pavla u selu Pope kod Novog Pazara, opredeljena je u ranovizantijsko doba, ne isključujući ni drugačije datovanje (Vukadin 1977). Ima tri apside na istoku, sedišta uz zidove i pripratu (sl. 3: 1). Nije istražena do kraja, pa je otvoreno pitanje da li je reč o bazilici odnosno građevini jedinstvenog trobrodnog prostora, ili građevini podeljenoj zidovima na tri ''broda'', ili građevini sa kupolom. Apside se međusobno dodiruju i nadovezuju na bočne zidove bez ugla. U središnjoj apsidi sačuvan je temelj časne trpeze, a uz zidove sedišta i episkopski presto u apsidioli. U severnoj apsidi takođe je nađen temelj časne trpeze. Sličan istočni deo imaju dvorska i patrijaršijska crkva u Preslavu i druge veće i manje crkve u Preslavu i Pliski (sl. 3: 2-3), datovane šire oko 900-te, bez bočnih oltara (Mavrodinov 1959: sl. 165; Čaneva – Dečevska 1980: 33-44, sl. 14; Vaklinov 1977: 174-175, 177; Ovčarov 1991). Slično izgleda istočni deo delimično istražene bazilike u Mačvanskoj Mitrovici (sl. 3: 4), o kojoj je više puta pisano, ali bez iznošenja dokumentovanih arheoloških činjenica (Popović 1967: 133; Isti 1980); zato je njeno datovanje otvoreno, naročito zbog nejasnoća izazvanih razlikama u objavljenim planovima. U zavisnosti od datovanja, ona može biti građevina iz doba vlasti Vizantije, Bugarske ili kneza Kocelja, a ne treba isključiti ni Srbe; na žalost, srednjevekovni arheološki slojevi Mitrovice po pravilu su uništavani. Crkva na Gradini Martinića u Zeti (sl. 3: 5), ima drugačije izvedene apside, ali sa tri časne trpeze, sedištima uz zidove razdvojenih ''brodova'', kao i sedišta sa episkopskim prestolom u središnjoj apsidi; datovana je u 9. stoleće (Korać 2001: 15-78, 130-131). Dakle, ukoliko se pokaže da crkva u Popama ima i razdvojene ''brodove'', odnosno da ima bočne prostorije, što bi mogla biti odlika rane srpske crkvene arhitekture, treba je datovati do bugarskog osvajanja doline Raške. Ako je to crkva sa kupolom ili uobičajena bazilika, treba je datovati u vreme bugarske vlasti, najpre u vreme cara Simeona. Njena veličina je takva da je mogla biti episkopsko sedište.


Druga crkva ove epohe je odavno objavljeno crkvište u Sočanici, doduše datovanog, kao i susedne građevine, u rimsku epohu (Čerškov 1970: 37-46). Tamo se nalazi bazilika ugrađena u doba cara Simeona u zgradu verovatno tetrarhijskog doba (sl. 4: 1). Na zgradu koja je prvobitno imala apsidu na zapadnoj strani, dograđena je apsida na istoku, a podizanjem kolonada dobijen je trobrodni prostor. Stubovi različite visine i različitog preseka, kružnog i ovalnog, smenjivali su se, što podseća na neke bogatije građene crkve, kakva je bazilika iz doba hana Borisa Mihaila u Pliski. Njen kameni ukras, kapiteli pre svega (sl. 6: 1-2), slični su onim nađenim u Velikoj bazilici u Pliski i Okrugloj crkvi u Preslavu (Mavrodinov 1959: sl. 154, 155, 209; Vaklinov 1977: 160-161; Ovčarov, Totev i Popov 1980: sl. 41). M. Vaklinova smatra da je reč o kamenom ukrasu ranovizantijskog doba, ugrađenom u bugarska zdanja (Vaklinova 1984: 94, sl. 2), čak i za one nedovršene iz Preslava (Vaklinova 1993: 89, sl. 8). U Makedoniji se takvi kapiteli datuju u 5-6. stoleće. U Stobima su kod tzv. Sinagoge nađena četiri takva kapitela za prozore (sl. 6: 3), sa odgovarajućim dvojnim stablima stubova, obeleženi grčkim slovima (Nikolajević – Stojković 1957: 23, sl. 112). Takvih kapitela ima i u Kosturu, ne samo u crkvi Svetih Arhanđela (Όρλάνδος 1938: 65-66, sl. 46), koji je takođe bio u sastavu Bugarske. Međutim, da ih treba datovati upravo u doba cara Simeona, pokazuju keramičke pločice iz Preslava (sl. 6: 4), sa istim ali slikanim motivima (Mavrodinov 1959: sl. 295, 298-301). U Preslavu je delovala grčka radionica za izradu slikane keramike (Totev 1982), kakva je korišćena i u carigradskim crkvama. Na njenim proizvodima ima ukrasa koji se pojavljuju na pomenutim kapitelima (Totev 2001: T. 7). Zato je teško zamisliti da graditeljski zamah u Bugarskoj nije bio praćen uspostavljanjem najmanje jedne domaće klesarske radionice, koja je dopunjavala rad klesara iz Vizantije.
Građevinski kompleks sa severne strane bazilike, koji je E. Čerškov protumačio kao rimski forum i horea, iako je zapazio da nema rimskih analogija (Čerškov 1970: 14-35), potiče iz istog vremena. Sastoji se od dve simetrične građevine podjednakih osnova, između kojih je dvorište okruženo kolonadama, sa kapijom na jugu i dvoranom sa apsidom na severnoj strani (sl. 4: 2). Na zapadnoj građevini sačuvano je i pet prozora, načinjenih od rimskih spolija 3-4. stoleća. Po sličnim osnovama palata iz Pliske i Preslava (Vasileva 1984; Georgiev 1984), ovo bi mogao biti dvodelni dvorac sa prijemnom dvoranom u kojoj bi presto bio u apsidi na severnoj strani. Može se samo nagađati da je tu moglo biti episkopsko sedište Bugarske crkve, jer je ova crkva znatno veća od one u Popama. Ustrojstvo Bugarske patrijaršije u vreme cara Simeona, kao i koliko je imala episkopija i možda arhiepiskopija, nije istraženo. Jedan oštećen krst (Čerškov 1970: T. 19,12) pripada istom vremenu (sl. 4: 3). U Sočanici su nađeni i neki ranovizantijski predmeti (Čerškov 1970: T. 17, 5), koji ukazuju na mogućnost da je tu i tada trajao život. Bazilika je korišćena i tokom 12. stoleća, kako to pokazuju grobni nalazi – trakaste narukvice (Čerškov 1970: T. 19, 10-11). U Poznom srednjem veku bila je u ruševinama, i služi za sahranjivanje pod mramorovima (sl. 5). Tu je bilo mesto Sečenica, zabeleženo u doba velikog župana Uroša II (prva polovina 12. stoleća), posebno branjeno od Vizantije novopodignutom tvrđavom Galič (Kinam 1971: 25, 29). Nalazi se na putu Niš – Ras. Tu su davno zabeleženi ostaci mosta na Ibru, povezanog sa podatkom da je na njemu ubijen raški župan Ljutomir, kada je bežao na istok posle poraza na Limu od kralja Bela, negde u drugoj polovini 10. stoleća (Ljetopis 1988: 120).
Po smrti cara Simeona 927. godine, Ras i cela Raška ponovo su dospeli u sastav Srbije. Knez Časlav obnavlja Srbiju, a za njim, posle nekog vremena, po Ljetopisu Srbijom vlada kralj Belo, koji je došao iz Rima, i koji je po zauzimanju Raške podigao crkvu Svetog Petra, u blizini Banje, i grad koji je nazvao svojim imenom (Ljetopis 1988: 120-121). Tu je uspostavio i episkopsko sedište. Ovi delovi Ljetopisa mogu se smatrati za istinske podatke, jer su potvrđeni arheološkim nalazima. U Novom Pazaru se zaista nalazi i Banja, i Petrova crkva, a verovatno i istovremeno utvrđenje u Postenju.


Petrova Crkva je, pored trikonhosa u Bistrici na Limu (Kovačević 1967: 375-376), do sada jedina crkva u Raškoj opredeljivana u 9-10. stoleće (sl. 7), mada još nije sasvim odbačena pretpostavka o njenim ranovizantijskim temeljima Nešković 1987). Iako se za nju mogu naći analogije preko Carigrada čak do Jermenije, nema razloga da se pre svega ne poveže sa sličnim zgradama krstionica iz Italije 9-11. stoleća, kao i u Dalmaciji i Hrvatskoj. Analogija sa Bugarskom nema, sa izuzetkom znatno veće Okrugle crkve. Za Italiju navodim primere iz Đaliana i Biele (sl.8); upadljiva je sličnost osnove, u izgledu kupole i drugim osobinama (Mazzariol, Pignatti 1961: 286-287). Njen najstariji živopis povezan je sa grčkim i datovan u 10. stoleće (Mihailović 1986: 71-83). Njoj je po nizu osobina slična trikonhalna crkva iz Doljana (sl. 9 ), pogrešno datovana u ranovizantijsko doba,1 nekada slične kupole, u kojoj se bazen za krštavanje nalazi u posebnoj odaji (Korać 1959). U Petrovoj Crkvi je basen krstionice ispod kupole, kao i u Okrugloj crkvi iz Preslava (Boяdžiev 1982: 61-65), ali čije su apside spolja povezane pilastrima, kao u Doljanima. Sličnosti sa Italijom podudaraju se sa podacima Ljetopisa o poreklu osnivača Petrove crkve iz Rima, kralja Bela; zato nema razloga da podizanje Petrove Crkve ne datujemo u drugu polovinu ili oko kraja 10. stoleća, posle kneza Časlava a u vreme letopisnog kralja Bela. Na susednoj gradini Postenje, čija su istraživanja u toku, nađena je manja jednobrodna crkva (Mrkobrad 1996b: 126-127, sl. 1-3), koja bi mogla biti i starija i mlađa, ali kako pokazuje izgled njene apside i drugo, svakako ne pripada ranovizantijskom dobu (sl. 10: 1). Njena jednostavna osnova ne omogućuje uže datovanje pre konačnog publikovanja arheoloških istraživanja. Isto se može reći i za kapelu (sl. 10: 2), koja se nalazi tridesetak metara južnije (Mrkobrad 1996a: 201-202).
Pošto je Petrova crkva bila krstionica, očito vladarska, slično onoj u Dioklitiji odnosno Doljanima, postavlja se pitanje da li je tu negde postojala i saborna crkva. Čini se da bi takvu crkvu, koja bi u oltaru imala episkopski presto, i bila pogodnijeg prostora za održavanje liturgije, tek trebalo tražiti, najpre na prostoru Novog Pazara, što je do sada propušteno. Ta crkva bi trebalo da bude starija, jer se ne spominje u Ljetopisu.2 Podsećam da u Raškoj u užem smislu, odnosno u slivu Raške, nije nađena episkopska crkva ranovizantijskog doba sa episkopskim prestolom i krstionicom, koja bi podmirivala potrebe stanovništva ovog dela Dardanije. Verovatno i nju treba tražiti na užem području Novog Pazara; možda je u pitanju jedan te isti hram. Porta Petrove crkve nije istražena – sa južne strane ima mesta za prostranu crkvu.
Može se samo nagađati da li je i kom arhiepiskopskom odnosno mitropolitskom sedištu bio potčinjen episkop Raške pre 11. stoleća; možda nekom neutvrđenom u Dioklitiji – u Skadru, Duklji ili Peći? Episkopija Ras nalazi se pod Ohridskom arhiepiskopijom tek u drugoj povelji cara Vasilija iz 1020. godine, što bi ukazivalo da je bila pod Dračem (Kalić 1979: 31-32), ili da Ras prethodno nije bio pod patrijaršijom uspostavljenom u vreme cara Samuila, ili da Vizantija pre toga nije gospodarila Rasom. Od 1020. do 1219. episkopija u Rasu ostala je pod Ohridom. Po skromnom broju klirika i parika, po 15 (kao i Lipljan, Prizren, Braničevo, itd.), ova episkopija je zahvatala mali prostor, verovatno samo Rašku u užem smislu, zapravo ono što je Vizantija tada potčinila.
Pitanje je šta se dešavalo u vreme kralja Konstantina Bodina, kada je uspostavljena arhiepiskopija u Baru, pod kojom su pored ostalih, bili episkopi Srbije i Bosne (Kalić 1979: 36, 45-47). Iz Ljetopisa se zna da je kralj Bodin dao Bosnu županu Stefanu na upravu, a Rašku županima Vukanu i Marku (Ljetopis 1988: 139). To znači da je Raška bila podeljena na dve oblasti. Župan Vukan iz oblasti Rasa nastoji da oslobodi Kosovo, što znači da je upravljao oblašću na jugoistočnoj granici. Župan Marko, koji se više na spominje, verovatno je vladao unutrašnjošću Raške, odnosno njenim zapadnim delom, mada se ne može isključiti ni njen severni deo, između Zapadne Morave i srednjeg Podrinja. Episkop Srbije Barske arhiepiskopije boravio je nesumnjivo u Raškoj, a ne u Bosni, ali je pitanje da li u Raškoj u užem smislu, ili negde u Metohiji, Polimlju ili Podrinju, odnosno u oblasti kojom je upravljao župan Marko. Ako je episkop Rasa, kojim upravlja župan Vukan, priznavao Ohridskog arhiepiskopa, onda je episkop Srbije Barske arhiepiskopije mogao imati sedište najpre u Peći, ili negde u Polimlju ili Podrinju. Postojanje starog episkopskog sedišta u Peći, jedno vreme pod Barskom arhiepiskopijom, objasnilo bi uspostavljanje episkopije u vreme Svetog Save u starom manastiru Studenici Hvostanskoj umesto u Peći. Tek pošto je latinska crkva potisnuta kao jeretička, stvoreni su uslovi da se sedište arhiepiskopije premesti (vrati?) u Peć iz Žiče.


Vizantija je napala Srbiju 1091. godine, a rat se završio uspostavljanjem vizantijske vlasti na Kosovu i u Rasu, sa granicom zapadno od Gradine više Pazarišta; o današnjoj Metohiji nema podataka. Srpska borba za oslobađanje istočnih delova Raške, započeta osvajanjem vizantijskih uporišta u Rasu i Lipljanu, prekinuta je vizantijskom ofanzivom sredinom 12. stoleća u dolini Ibra i Raške i okončana vizantijskim trijumfom na reci Tari, verovatno kod Mojkovca.3 U ovim zbivanjima određenu ulogu imala je tvrđava Galič koja je trebalo da brani oblast Sečenice. Galič se nalazi na oko 4 km severoistočno od Sočanice. To utvrđenje je bilo izgrađeno od drveta, kamena i zemlje. Stanovništvo Galiča je Vizantija preselila, dok je u Rasu ostavljeno srpsko stanovništvo pod vizantijskom komandom (Kinam 1971: 23, 25), što je potvrđeno nalazima osobene grnčarije u Gradini više Pazarišta (Janković 2001). Vizantinci su konačno potisnuti iz Raške tek pod Stefanom Nemanjom (1166-1196).
Ovoj eposi pripada pouzdano samo jedna crkva, Stara Pavlica kod Brvenika (Deroko 1962: 39). To je hram osobene vizantijske osnove, sa malim potkupolnim prostorom i prostranom spoljnjom pripratom (sl. 11), podignut na brežuljku pored Ibra, u župskom predelu. Njegov istaknut, upadljiv položaj, ukazuje da je podignut u slavu pobeda nad Srbima 1149-1150. To objašnjava nespominjanje ove crkve u vreme Nemanjića. Slično njoj, kao svojevrstan odgovor, veliki župan Stefan Nemanja podiže Đurđeve Stupove na dominantnom visu iznad Petrove crkve, posle pobede kod Pantina 1166. U ovom dobu bi mogla biti obnovljena bazilika na Pazarištu, kao što sam napred napomenuo. Episkopski hram Rasa tog vremena, tek treba tražiti, najpre u starijoj crkvi koja se mogla nalaziti pored Petrove crkve ili negde na području Novog Pazara.
Sveti Sava je uspostavio novo ustrojstvo Crkve u Srba 1219. (Janković 1985) sa nekim starim sedištima episkopija (Ras, Prizren, Lipljan) i nekim dotle nepoznatim, uglavnom u Raškoj (na zapadu su Budimlje i Dabar, na severu Moravica, na istoku Toplica, a na jugu Hvosno). U sastavu koje episkopije (odnosno episkopija) su dotle bile oblasti novoosnovanih episkopija, pre svega one na zapadu? Očigledan je nedostatak podataka, koji bi tu Crkvu povezali sa onom iz vremena kneza Mutimira. Još je teže uspostaviti kontinuitet sa Crkvom iz doba cara Iraklija (610-641). Da se to može arheološki utvrditi, pokazuju primeri manastira kod Trebinja i Tivta. Treba prvo istražiti da li je Sveti Sava zapravo obnovio Crkvu utemeljenu u vreme pre sukoba sa trojezičnicima, koji se za sada mogu samo naslućivati iz posrednih vesti. Sasvim su izvesni sukobi tokom 10-12. stoleća sa protivnicima slovenske službe, odnosno sa zastupnicima isključivo latinske ili grčke službe za Slovene. Oni su povremeno morali biti praćeni nasiljem, a u nekim slučajevima i vojnim dejstvima, kako to ukazuju zbivanja iz doba velikog župana Stefana Nemanje (1166-1196), a i posle njega. Umešanost spoljnih sila je nesumnjiva, ali se još ne može pravilno sagledati. U tim sukobima stara episkopska sedišta mogla su biti napuštana i premeštana. Da su ona postojala ukazuju otkrivene ruševine crkvi, koje se još uvek ne mogu povezati sa malobrojnim pisanim podacima. Petrova crkva, koja još stoji, danas je jedan od retkih svedoka ovih zbivanja